ردپای ملوانان سیرافی در کوچه شیرازی های زنگبار - وبلاگ صبوحا

به گزارش وبلاگ صبوحا، تصور کنید شما در قرون اولیه اسلامی زندگی می کنید و یک روز عصر تابستان نیمه دوم قرن چهار هجری در بندر باشکوه سیراف شاهد پهلوگیری کشتی های بادبانی هستید که از یک سفر چندماهه با پشت سر گذاشتن اقیانوس هند به دریای پارس و لنگرگاه سیراف رسیده اند.

همزمان زنانی خلخال به پا با لباس های رنگی و ابریشمی از اندرونی به بالاخانه ها آمده اند و ورود همسران و فرزندان خود را از یک سفر طاقت فرسای دریایی با نوای کل خوش آمد می گویند.

ملوانان در هیاهوی شادمانی بچه ها و مردمی که به استقبال آنان آمده بودند کالاهای خود را که عمدتاً پارچه ابریشم، ادویه، عاج و عطر و بخور است از کشتی پیاده می کنند. اما در همزمانی پایین کشیده شدن بادبان های جهاز (کشتی) از هندوستان برگشته، کشتی های دیگری گویا مهیای دل به دریا زدن هستند.

مسافران آن هم ظاهراً همگی اعضای یک خانواده اند که صدای زنگوله کاروانشان چند روز پیش تر در بندر سیراف که این روزها در خاورمیانه از جلال و شکوه خاصی برخورداراست، شنیده شده است.

بیشتر که پرس وجو می کنی اسم و رسمشان مشخص می شود، جناب علی بن حسن شیرازی که زاده کازرون است به همراهی خانواده و بستگان خود برای فرار از فساد والیان وقت فارس یا خشکسالی، پای در رکاب سفری سرنوشت ساز گذاشته است. سفری که بنیان حکمرانی شیرازی ها در سواحل شرق آفریقا را موجب شد.

حالا پس از این تصویر خیالی از حال و هوای باستانی سیراف، گریزی به واقعیت تاریخی همچنین مستندات باقی مانده از خرابه های زنگبار می زنیم که حکایت از حضور ایرانی ها و سلسله شیرازی ها برای قرن های متمادی در شرق آفریقا دارد.

زنگبار، مجمع الجزایری است خودمختار در اقیانوس هند و در فاصله 20 الی 25 کیلومتر از ساحل اصلی که در تانزانیا قرار گرفته است. پایتخت آن شهر زنگباربا مساحتی به ابعاد 2650 کیلومتر است.

دقیق تر اگر خواسته باشیم به روابط ایرانیان با شرق آفریقا بپردازیم باید به دوران ساسانیان در قرن ششم میلادی بازگردیم. اصولاً آن دوران بیشتر بخش های جهان میدان رقابت بین دو امپراتوری وقت یعنی امپراتوری روم و ایران بود و این رقابت در اقیانوس هند سبب رویاروریی این دو امپراتوری شد. در یکی از این نبردها، سپاه ساسانی پیروز به شکست لشکرروم گشت و با این پیروزی، استیلا بر آبراه باب المندب و یمن به دست ایران افتاد و تجارت با شرق آفریقا گسترش یافت.

اما عمق تجارت با سواحل شرقی آفریقا، در دوران اسلامی و از شروع قرن دوم هجری رخ داد. در آن دوران بندر سیراف که امروزه در استان بوشهر واقع شده از شهرت فراوانی در تجارت دریایی برخوردار بود و از آنجا که یکی مبادی راه ابریشم دریایی به شمار می رفت، بازرگانان به مسقط، هند، چین و زنگبار می رفتند و کالاهایی چون ادویه، چوب، بخور و ابریشم را تجارت می کردند.

طبیعت سبز و جنگلی جزایر زنگبار به مذاق ملوانان و تجاری که از ایران آمده بودند خوش آمد و این ارتباط تجاری که تعاملات فرهنگی نیز در پی داشت، موجب ازدواج ایرانیان با بومیان محلی شد.

ملوانان سیرافی که از طبیعت خشک و گرم جنوب ایران پا به طبیعت سبز و موسمی زنگبار گذاشته بودند به این فکر افتادند تا در این بخش از اقیانوس هند بمانند و تجارت کنند و این امر با مهاجرت گسترده شیرازی ها در اواخر قرن چهار هجری که مصادف با حکومت آل بویه در ایران بود از یک فکر، تبدیل به یک واقعیت مسلم برای حکومت داری ایرانیان به مدت دو قرن در آفریقا و اقیانوس هند شد.

بعد از توسعه اسلام، مسلمانانی از شبه جزیره عربستان و قبایلی از عمان، درشمال سومالی و کنیا اقامت گزیدند و همزمان گروهی از پیروان زید ابن علی که از مخالفان حکومت اموی به شمار می رفتند نیز به آنجا آمدند و این همگرایی زیدی ها و ایرانیان باعث استقرار پادشاهی به نام دولت شیرازی ها شد.

همان طور که در ابتدای این یادداشت ذکر کردم بنیانگذار این سلسله فردی به نام علی بن حسن شیرازی ها بود که به همراه خاندان خود با هفت کشتی در نیمه دوم قرن چهار هجری از طریق بندر سیراف به مجمع الجزایر زنگبار رفت و اقدام به تشکیل یک دولت مقتدر با پایتختی شهر کیلوا کیسیوانی کرد.

این دولت پس از استقرار شروع به تجارت با شبه جزیره عربستان، هند، چین و حتی ایران می کند. مستنداتی وجود دارد که علم پزشکی تبادل شده بین اقیانوس هند و ایران ماحصل این دوران بوده است همچنین بسیاری از سنگ نوشته مساجد و خرابه های باقی مانده از زنگبار به آثار کشف شده از سیراف و مناطق جنوبی ایران شباهت دارد که این خود دلیل بر تأثیر این تعامل چند جانبه است.

تا اینکه در قرن 12 میلادی و بعد از تداوم دو قرن از سیطره حکومت شیرازی های ایران در شرق آفریقا، به واسطه سلطه عرب ها و پرتغالی ها و جنگ های پی در پی، عمر این حکومت پایان پذیرفت و بازمانده شیرازی ها در مناطق دور دست پراکنده شدند اما به طور کامل نقش اجتماعی و سیاسی خود را از دست ندادند.

آن ها در سال 1957 به همراه احزاب دیگر زنگبار توانستند با بیرون راندن انگلیسی ها موجبات استقلال تانزانیا را فراهم آورند.

شیرازی ها اگر چه در نسل های بعدی خصوصیات نژادی خود مانند رنگ پوست را از دست دادند اما به واسطه فرهنگ غنی اجدادشان که ریشه در تمدن و فرهنگ فراگیر ایرانی دارد همچنان خود را ایرانی الاصل می دانند و برخی اصلاحات فارسی را در گویش های خود به کار می برند.

* کارشناس فرهنگی و مدیر موسسه راه آبی ابریشم